เส้นทาง ‘อุตสาหกรรมบันเทิงจีน’ ในทศวรรษ 2020

ดร.ฐณยศ โล่ห์พัฒนานนท์ นักวิจัยด้านความมั่นคงใหม่ วัฒนธรรม และอุตสาหกรรมบันเทิงระหว่างประเทศ สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ระบุถึงเส้นทาง ‘อุตสาหกรรมบันเทิงจีน’ ในทศวรรษ 2020 ว่า ในระยะ 2-3 ปีมานี้ ประเทศจีนมีความเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในแง่อุตสาหกรรมบันเทิง จากเดิมที่เป็นม้านอกสายตา ภาคความบันเทิงสามารถทำรายได้อย่างมหาศาลในปี ค.ศ. 2018 คิดเป็นมูลค่า 586,000 ล้านเหรียญสหรัฐฯ มีรายงานว่า อัตราเติบโตโดยเฉลี่ยของธุรกิจกลุ่มนี้ช่วงปี ค.ศ. 2005-2018 อยู่ที่ 18.9% สูงกว่าอัตราเติบโตเฉลี่ยของ GDP จีนที่ตัวเลข 6.9%

เมื่อเริ่มทศวรรษ 2020 ความสำเร็จของอุตสาหกรรมบันเทิงจีนยังคงเดินหน้าต่อไปดังเห็นได้จากตัวบ่งชี้หลักๆ เช่นการเป็นตลาดภาพยนตร์ขนาดใหญ่ที่สุดในโลกด้วยรายได้บัตรเข้าชมจำนวน 1.93 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ นำหน้าตลาดอเมริกาเหนือซึ่งได้ไป 1.92 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ โดยคำนวณ ณ วันที่ 15 ตุลาคม ปี ค.ศ. 2020 ขณะที่บริการสตรีมมิ่งของจีนอย่าง WeTV และ iQiyi ครองสัดส่วนการชมในไตรมาสแรกของปี ค.ศ. 2021 ในหลายพื้นที่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้คิดเป็นลำดับที่ 3 และ 4 ถัดจาก Netflix ของสหรัฐฯ และ Viu ของเขตบริหารพิเศษฮ่องกง นี่ยังไม่นับกระแสความนิยมซีรีส์จีนที่ทำให้แฟนๆ ท้องถิ่นหลายคนเริ่มหันมาสนใจเรียนภาษาจีน

ความสำเร็จข้างต้นช่วยบ่งบอกอนาคตของภาคความบันเทิงจีนอยู่ไม่น้อย เพราะมันเผยโอกาสที่จีนจะก้าวขึ้นมาเทียบเคียงคู่แข่งรายเดิมอย่างสหรัฐอเมริกา และ สาธารณรัฐเกาหลี ในด้านความบันเทิงระหว่างประเทศ รายงานบางฉบับคาดการณ์ว่า มูลค่าธุรกิจบันเทิงและสื่อรอบโลกจะพุ่งสูงถึง 2.6 ล้านล้านเหรียญสหรัฐฯ ภายในปี ค.ศ. 2025 แปลว่าถ้าจีนทำได้มาก ก็จะชิงส่วนแบ่งการตลาดได้มากรวมทั้งรับประโยชน์ต่อยอดต่างๆ ในทางการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม

อย่างไรก็ดี ความสำเร็จไม่ได้มาจากความอุตสาหะของภาคอุตสาหกรรมเองทั้งหมด แต่อาศัยการหนุนนำโดยรัฐบาลจีนซึ่งมองความบันเทิงเป็นวาระสำคัญระดับชาติ

จากข้อมูลเดือนพฤศจิกายน ปี ค.ศ. 2020 โดยสถานเอกอัครราชทูตสาธารณรัฐประชาชนจีนประจำประเทศไทยรัฐบาลจีนพิจารณาให้อุตสาหกรรมบันเทิงเป็นประหนึ่งปัจจัย 5 ของมนุษย์ เพราะความบันเทิงคืออาหารประโลมโลกของบุคคลตั้งแต่จำความได้จนแก่ชรา ยิ่งในยุคปัจจุบันประชากรจีนสามารถเข้าถึงสื่อออนไลน์เพื่อเสพสิ่งบันเทิงตามต้องการ ความบันเทิงจึงเป็นได้ทั้งช่องทางหล่อหลอมบุคคลเหมือนการศึกษา ศาสนา และการอบรมทางสังคมอื่น ๆและเป็นช่องทางบั่นทอนผู้คนโดยนำเสนอเนื้อหาซึ่งขัดแย้งกับอุดมการณ์ชาติ หรือ สวนทางการพัฒนาก็ได้ การปล่อยให้อุตสาหกรรมบันเทิงเดินตามกลไกตลาดจึงไม่ใช่ทางเลือกของรัฐบาลโดยเฉพาะในยามที่ต่างฝ่ายต่างมุ่งเติมเต็มเป้าหมายของจีนในฐานะชาติชั้นนำ

ด้วยเหตุนี้รัฐบาลตัดสินใจยกระดับอุตสาหกรรมบันเทิงให้เป็นหนึ่งในเสาหลักทางเศรษฐกิจแทนที่จะมุ่งเป้าเฉพาะอุตสาหกรรมหนัก หรือ การเกษตร อย่างในปี ค.ศ. 2016 อุตสาหกรรมสร้างสรรค์กลุ่มดิจิตอลถูกนำมารวมอยู่ในแผนพัฒนาระยะ 5 ปี ฉบับที่ 13 โดยรัฐบาลตั้งชื่อว่า “กลุ่มอุตสาหกรรมยุทธศาสตร์เกิดใหม่เพื่อสร้างความตื่นตัวในหมู่ผู้เกี่ยวข้อง” ล่วงมาถึงปี ค.ศ. 2020 การร่างแผนพัฒนาระยะ 5 ปี ฉบับที่ 14 ก็ยังคงมุ่งสร้างความก้าวหน้าให้แก่อุตสาหกรรมบันเทิงภายในประเทศเช่นเดิม  

รัฐบาลใช้วิธีการส่งเสริมและสร้างผลประโยชน์จากอุตสาหกรรมบันเทิงหลายทาง ทางแรกคือการสนับสนุนการสร้างงานบันเทิงจากรากฐาน โดยเน้นสิ่งที่เรียกว่า “IP” (Intellectual Properties) หรือ คอนเทนต์ตั้งต้นสำหรับนำไปพัฒนาเป็นสื่อบันเทิงหลากแขนง ได้แก่ ดนตรี แอนิเมชัน ศิลปะ เกม ภาพยนตร์/ละคร และวรรณกรรม เมื่อ IP หนึ่ง ๆเป็นที่นิยม ก็จะถูกนำไปต่อยอดเป็นความบันเทิงผ่านช่องทางทั้งหก เพราะจะมียอดผู้ติดตามจำนวนมากพอที่จะรับรองความสำเร็จ คล้ายกับกรณีญี่ปุ่นที่อนุญาตให้มือสมัครเล่นเขียนเรื่องราวแบ่งปันในโลกออนไลน์ หากเรื่องใดสร้างยอดผู้ติดตามได้สูง ก็จะมีการซื้อลิขสิทธิ์ไปทำเป็นไลท์โนเวล มังงะ แอนิเมชัน และอาจจบลงด้วยภาพยนตร์ประเภทคนแสดง หรือ ซีรีส์ การส่งเสริม IP ช่วยอุดช่องว่างจีนในเรื่องการขาดแคลนคอนเทนต์ เนื่องจากคอนเทนต์คลาสสิกจีนยังปรากฏอยู่อย่างจำกัด หากไม่ใช่วรรณกรรมโบราณอย่างไซอิ๋ว สามก๊ก ก็จะเป็นวรรณกรรมทำซ้ำในกลุ่มนิยายกำลังภายในไม่กี่เรื่อง

ทางที่สองรัฐบาลได้จัดกลุ่มอุตสาหกรรมบันเทิงใหม่ให้สอดรับกับยุคสมัยมากขึ้น ประกอบไปด้วยเกมออนไลน์ภาพยนตร์ วรรณกรรมอิเล็กทรอนิกส์ บริการดนตรีสตรีมมิ่ง อีสปอร์ต และวีดีโอสั้น งานแต่ละกลุ่มอาจได้รับการเผยแพร่ทางออนไลน์ หรือ ออฟไลน์ก็ได้เพื่อเข้าให้ถึงผู้บริโภค และต้องถูกบูรณาการเข้ากับจุดแข็งในอุตสาหกรรมอื่นเช่น การใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่เผยแพร่งานวรรณกรรม หรือ การนำเนื้อหาวัฒนธรรมมาประยุกต์เข้ากับความบันเทิงแต่ละกลุ่มอย่างการสร้างตัวละครเกมซึ่งอิงตำนานเทพเทวาของจีน เป็นต้น

ทางที่สามรัฐบาลมองหาช่องทางส่งเสริมอันมีลักษณะเฉพาะสำหรับอุตสาหกรรมแต่ละกลุ่ม หากเป็นภาพยนตร์ ภาครัฐอนุญาตให้มีการจัดตั้งหน่วยงานกลางเรียกว่า “Completion Guarantee Company” ทำหน้าที่ช่วยผู้ลงทุนประเมิน/ควบคุมความเสี่ยงในการลงทุนผลิตภาพยนตร์และช่วยผู้ผลิตในเรื่องเอกสาร หรือ ข้อกฎหมายต่าง ๆ ที่ตนไม่ถนัด หากเป็นวรรณกรรมอิเล็กทรอนิกส์ รัฐบาลเปิดให้มีการลงทะเบียนนักเขียนเพื่อจะได้ให้คนกลุ่มนี้อยู่ในระบบและได้รับการคุ้มครองตามกฎหมาย อย่างในปี ค.ศ. 2019 ผู้เขียนประเภทลงทะเบียนของจีนมีจำนวนทั้งสิ้น 10 ล้านคน สามารถผลิตงานเขียนได้ราว 25 ล้านเรื่อง เข้าถึงกลุ่มผู้อ่านประมาณ 450 ล้านคน เป็นต้น

ด้วยความมุ่งมั่นของภาคอุตสาหกรรมและภาครัฐ ความบันเทิงจีนหลายแขนงสร้างผลลัพธ์น่าทึ่งในที่สุด อย่างตลาดเกมออนไลน์ปี ค.ศ. 2018 ทำมูลค่าได้สูงถึง 32.4 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ 70% มาจากการเล่นบนมือถือ 30% มาจากแพลตฟอร์มอื่นๆ ล่วงถึงปี ค.ศ. 2021 มูลค่าอุตสาหกรรมเกมออนไลน์ของจีนเพิ่มไปอยู่ที่ 46.71 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ โดยมีตลาดต่างประเทศเป็นปัจจัยความสำเร็จร่วมด้วย อุตสาหกรรมอีกแขนงที่ควรกล่าวถึงคือวีดิโอสั้นเพราะจีนกลายเป็นเลิศทางด้านนี้ด้วยแอพลิเคชัน TikTok ซึ่งมีปริมาณผู้ใช้เพิ่มขึ้นจาก 501 ล้านคนในปี ค.ศ. 2018 เป็น 627 ล้านคนในปี ค.ศ. 2019 และ 722 ล้านคนในปี ค.ศ. 2020 มูลค่าอุตสาหกรรมวีดิโอสั้นปี ค.ศ. 2018 เท่ากับ11.69 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ แต่มูลค่าประจำปี ค.ศ. 2019 และ 2020 เท่ากับ 24.58 และ 41.02 พันล้านเหรียญสหรัฐฯ ตามลำดับ

ส่วนอุตสาหกรรมที่ไม่ควรมองข้ามเลยเพราะมีความสำเร็จชนิดที่สังเกตได้ด้วยตาเปล่าก็คือซีรีส์แนวรักโรแมนติกกำลังภายใน แฟนตาซี และสะเทือนอารมณ์ ตัวเลขรายได้อาจไม่ชัดเจน ทว่ากระแสการส่งต่อเรื่องราวต่าง ๆ ในโลกออนไลน์เข้มข้นจนแทบจะเทียบเท่าซีรีส์เกาหลีใต้ ตลาดเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ยังคงเป็นตลาดหลักสำหรับซีรีส์จีนด้วยผู้ชมสนใจมาตรฐานงานผลิต คุณภาพนักแสดง และเรื่องราวอันชวนผูกพัน จีนยังพยายามขยายตลาดซีรีส์ด้วยการเปิดให้ชมฟรีผ่านช่องทางออนไลน์ ทั้งยังใส่คำแปลภาษาอังกฤษให้ผู้ชมต่างประเทศได้เข้าใจเนื้อหาเรื่องราว การรับชมในกลุ่มประเทศตะวันตกอย่างอังกฤษเริ่มแสดงให้เห็นบ่อยครั้ง หลายคนยอมรับว่า ติดตามซีรีส์จีนเพราะงานผลิตตระการตา ครั้งหนึ่ง iQiyi ได้ลองสำรวจความนิยมซีรีส์จีนใน 26 ประเทศ พบว่า 76% ของผู้ตอบแบบสอบถามมักทดลองชมงานของจีน มากถึงครึ่งหนึ่งรู้สึกสนุกกับซีรีส์จีน และมากกว่า 40% เห็นว่า คอนเทนต์จีนกลายเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้ในบริการสตรีมมิ่ง

จริงๆ แล้วเรื่องราวความบันเทิงจีนยังมีอีกมากมาย เส้นทางเดินของอุตสาหกรรมบันเทิงจีนจะเต็มไปด้วยความสดใสและน่าจับตา เพราะจีนขับเคลื่อนด้วยความมุ่งมั่นและยังสานความร่วมมือระหว่างรัฐกับเอกชน หากจีนขยายพื้นที่การบริโภคไปทั่วโลกสำเร็จ จีนจะขึ้นชั้นมหาอำนาจบันเทิงอีกรายเคียงข้างสหรัฐฯ และสาธารณรัฐเกาหลี เหนืออื่นใดความตั้งใจเรื่อง “วัฒนธรรมสัมพันธ์” ของจีนจะบรรลุเป้าโดยไวด้วยที่ผ่านมาเป็นเรื่อง high culture เป็นหลัก เมื่อได้พลัง pop culture มาเสริม วัฒนธรรมสัมพันธ์จีนกับชาวโลกจะไม่ใช่เรื่องยากเย็นอีกต่อไป